مناصب و مقامات اداری ایران دوره ناصری و مظفری (1264 هـ.ق تا 1324 هـ.ق)

نهاد ها، سازمان ها و ساختار اداری هر جامعه از جمله آثار حیات اجتماعی و تمدنی آن جامعه محسوب می شوند؛ لذا تغییر و تحول این ساختار ها و سازمان ها از موضوعات اساسی در بررسی سوابق تاریخی و فرهنگی هر جامعه است. در این میان ساختار اداری ایران اگرچه در دوره های تاریخی در ظاهر از ویژگی ها و کارکردهای مشابهی برخوردار بوده است، اما بررسی ها نشان می دهد سازمان های اداری در دوره های گوناگون و حکومت های مختلف تفاوت هایی داشته اند. نظام اداری دوره قاجاریه که بخشی از آن در این پژوهش مورد کنکاش قرارگرفته است نیز از ابتدا تا پایان شاهد تغییرات و دگرگونی های فراوان بوده است. تشکیلات حکومت قاجار بخصوص در زمان ناصرالدین شاه انسجام، سازمان دهی و توسعه فراوان یافت لذا این دوره از نظر تعدد تشکیلات و تغییرات حائز اهمیت زیادی است. بخشی از این تشکیلات معطوف به مناصب و مقامات اداری است. بر این اساس هدف بررسی حاضر شناسایی مقامات و مناصب اداری ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار در حوزه های دربار ، دیوان و تشکیلات ایالات و ولایات و به منظور شناخت مهمترین ویژگی های ساختار اداری وعوامل موثر در تغییرات ساختار اداری ایران در این دوره است. همچون گذشته، موروثی بودن برخی مناصب، انحصار برخی مناصب برای شاهزادگان قاجاری و نیز در میان خانواده های معتبر وابسته به دربار قاجار، گسترش پدیده چند منصبی بودن رجال عهد قاجار، و همچنین تغییرات تقریبا مداوم در سطوح بالای تشکیلات اداری به خصوص در وزارتخانه ها،ایجاد مناصب جدید و یا حذف برخی مناصب به دنبال تشکیل وزارتخانه های جدید و تاثیر پذیری از تشکیلات اداری دول اروپایی،کاهش اعتبار و اختیار برخی مناصب از جمله ویژگی های ساختار اداری ایران در حوزه مناصب اداری این دوره است. توسعه روابط خارجی، تاسیس سفارت خانه های متعدد در ایران و متعاقباً تاسیس سفارت خانه های ایران در کشورهای همسایه، حضور مستشاران نظامی دول اروپایی در ایران، مسافرتهای متعدد شاه قاجار و رجال سیاسی ایران به فرنگ و اعزام دانشجویان ایرانی جهت کسب علوم و فنون جدید به اروپا و افزایش اطلاعات صاحب منصبان ایرانی از تشکیلات کشورهای اروپایی، از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر ساختار اداری کشور در دوره ناصری و مظفری در حوزه مناصب اداری بوده است.